مننژیت (به انگلیسی: Meningitis) التهاب پرده‌های محافظی می‌باشد که مغز و نخاع را پوشانده‌اند و مشترکاً مننژ نامیده می‌شوند. این التهاب ممکن است عامل ویروسی، باکتریایی، یا سایر ریزاندامگان داشته باشد، و در موارد کمتری در اثر تجویز داروهای خاصی به وجود آید. مننژیت می‌تواند به دلیل نزدیکی التهاب به مغز و نخاع، زندگی بیمار را به خطر اندازد؛ بنابراین این شرایط را تحت عنوان فوریت پزشکی دسته بندی می‌کنند.
رایج‌ترین نشانه‌های مننژیت سردرد و خشکی گردن همراه با تب، گیجی یا هشیاری دگرگون شده، استفراغ، و ناتوانی در تحمل نور (نورهراسی) یا صداهای بلند (صداهراسی) می‌باشد. معمولاً در کودکان فقط نشانه‌های غیراختصاصی مانند تحریک‌پذیری و خواب‌آلودگی مشاهده می‌شود. اگر ضایعهٔ پوستی مشاهده شود، ممکن است نشان دهندهٔ علت مشخصی برای مننژیت باشد؛ مثلاً، مننژیت در اثر باکتری مننژوکک ممکن است همراه با ضایعهٔ پوستی مشخصی باشد.
با یک بزل کمری می‌توان مننژیت را تشخیص داد یا از بروز آن جلوگیری کرد. یک سوزن وارد مجرای نخاعی می‌شود تا نمونه‌ای از مایع مغزی-نخاعی (CSF)، که مغز و نخاع را احاطه کرده است، برداشته شود. CSF در آزمایشگاه تشخیص طبی آزمایش می‌شود. اولین درمان در مننژیت حاد شامل تجویز آنتی‌بیوتیک و گاهی داروهای ضدویروس متناسب می‌باشد. همچنین می‌توان از کورتیکواستروئید برای جلوگیری از عوارض التهاب شدید استفاده کرد. مننژیت ممکن است منجر به عوارض طولانی مدت جدی مانند ناشنوایی، صرع، هیدروسفالی، و کسری‌های شناختی شود، به ویژه اگر به‌سرعت درمان نشود. برخی انواع مننژیت (مانند انواعی که همراه با عفونت‌های مننگوکک، "هموفیلوس آنفولانزا" نوع ب، پنوموکک، یا ویروس گوشک، می‌باشد) را می‌توان با ایمنی‌سازی پیش‌گیری کرد.
علائم و نشانه‌ها
در بزرگسالان، رایج‌ترین نشانهٔ مننژیت سردرد شدید است که در حدود ۹۰٪ از مننژیت‌های باکتریایی رخ می‌دهد و همراه با خشکی پس گردن (ناتوانی در انعطاف راحت گردن به سمت جلو به دلیل افزایش سفتی گردن و خشک شدگی) است.). نشانه‌های تشخیصی سه‌گانهٔ کلاسیک عبارتند از خشکی پس گردن، تب شدید ناگهانی، و وضعیت ذهن دگرگون شده؛ البته هر سه مورد همزمان فقط در ۴۶-۴۴٪ درصد از موارد مننژیت باکتریایی وجود دارد. اگر هیچیک از علائم وجود نداشته باشد، مننژیت کاملاً نامحتمل است. سایر علائم رایج در همراهی مننژیت عبارتند از نورهراسی (عدم تحمل نور زیاد) یا صداهراسی (عدم تحمل صداهای بلند). کودکان در سنین پایین معمولاً نشانه‌های ذکرشده را ندارند، و فقط ممکن است تحریک‌پذیر شوند و مریض به نظر آیند. نرمهٔ سر (بخش نرم در بالای جمجمهٔ کودک) ممکن است در نوزدان تا ۶ ماهه برآمده شود. سایر ویژگی‌هایی که مننژیت را در کودکان از سایر بیماری‌های کم خطرتر متمایز می‌کند عبارتند از پادرد، سردی دست‌ها و پاها، و رنگ پوست غیرطبیعی می‌باشد.
خشکی پس گردن در ۷۰٪ مننژیت‌های باکتریایی در بزرگسالان رخ می‌دهد. سایر علائم مننژیسم شامل وجود علامت کرینگ مثبت یا علامت برودژینسکی می‌باشد. علامت کرینگ به این صورت تشخیص داده می‌شود که شخص طاق‌باز خوابیده، و مفصل ران و زانو ۹۰ درجه انعطاف یافته‌اند. در شخصی که علامت کرینگ مثبت دارد، درد موجب محدود شدن کشش راحت زانو می‌شود. علامت مثبت برودژینسکی وقتی رخ می‌دهد که انعطاف گردن موجب انعطاف غیرارادی زانو و مفصل ران می‌شود. اگرچه علائم کرینگ و برودژینسکی هردو معمولاً برای آزمایش مننژیت به کار می‌روند، حساسیت این آزمون‌ها محدود است. البته این دو دقت بسیار خوبی برای مننژیت دارند: این نشانه‌ها به‌ندرت در سایر بیماری‌ها رخ می‌دهند. آزمون دیگری به نام «آزمایش فشار تکانه‌ای» به تعیین وجود یا عدم وجود مننژیت در تب و سردرد گزارش شده کمک می‌کند. از فرد خواسته می‌شود تا سرش را به صورت افقی به سرعت بچرخاند؛ اگر این کار موجب بدتر شدن سردرد نشد، مننژیت نامحتمل است.
مننژیت ایجاد شده توسط باکتری «نایسریا مننژیتیدیس» (که به نام «مننژیت مننژوکک» معروف است) را می‌توان به دلیل گسترش سریع ضایعهٔ پوستی ناشی از خون مردگی که ممکن است بر سایر علائم تقدم داشته باشد، از مننژیت‌های ایجاد شده با عوامل دیگر متمایز کرد. این ضایعهٔ پوستی شامل تعداد زیادی لکه‌های ریز و غیرطبیعی بنفش یا قرمز («ابره») بر روی بالاتنه، انتهای دست و پا، غشاهای مخاطی، ملتحمهٔ چشم، و (گاهی) کف دست یا کف پا می‌باشد. این ضایعهٔ پوستی رنگ پریده نمی‌شود؛ وقتی با انگشت یا ته لیوان آن را فشار بدهیم، قرمزی از بین نمی‌رود. اگرچه این ضایعهٔ پوستی الزاماً در مننژیت مننژوکک وجود ندارد، نسبتاً خاص همین بیماری است؛ البته گاهی هم در مننژیت ایجاد شده با سایر باکتری‌ها وجود دارد. سایر علامت‌های مننژیت ممکن است شامل علائم بیماری دست، پا و دهان و تبخال‌های اندام تناسلی باشد که هردو همراه با انواع مننژیت‌های ویروسی هستند.
کنترل
مننژیت به‌صورت بالقوه خطر مرگ به همراه دارد و اگر درمان نشود میزان مرگ و میر آن زیاد است؛ تأخیر در درمان همراه با نتایجی ضعیف‌تر است. بنابراین، درمان با مجموعه‌ای از آنتی‌بیوتیک‌ها را نباید به تأخیر انداخت و در عین حال آزمایش‌های تأییدی را هم باید انجام داد. اگر در مرحلهٔ اولیه مشکوک به بیماری مننژوکوک هستیم، راهنماها توصیه می‌کنند که قبل از اعزام به بیمارستان، بنزیل پنیسیلین استفاده شود. مایعات درون وریدی باید تجویز شوند اگر فشار خون پایین (پایین بودن فشار خون) یا شوک وجود داشته باشد. از آن‌جا که مننژیت می‌تواند باعث عوارض شدید اولیه شود، بررسی‌های پزشکی منظم برای تشخیص این عوارض و در صورت نیاز انتقال فرد به بخش مراقبت‌های ویژه توصیه می‌شود.
ممکن است در صورت پایین بودن سطح هوشیاری یا وجود شواهد توقف تنفس نیاز به تنفس مصنوعی باشد. اگر علائم افزایش فشار درون‌جمجمه‌ای مشاهده شود، بهتر است اقدامات سنجش فشار انجام شود؛ با این کار می‌توان به بهینه‌سازی فشار فضای مغز و درمان‌های گوناگون برای کاهش فشار درون‌جمجمه‌ای با دارو (مثلاً مانیتول) کمک کرد. حملات را با ضدتشنج‌ها درمان می‌کنند. هیدروسفالی (جریان مسدود شدهٔ CSF) ممکن است نیاز به کار گذاشتن موقت یا بلندمدت وسیلهٔ خروج مایع مانند شنت مغزی داشته باشد.
مننژیت باکتریایی
آنتی‌بیوتیک‌ها
فرمول ساختاری سفتریاگزون، یکی از آنتی‌بیوتیک‌های سفالوسپورین نسل سوم که برای درمان اولیه مننژیت باکتریایی توصیه می‌شود.
آنتی‌بیوتیک‌های تجربی (درمان بدون تشخیص قطعی) باید سریعاً آغاز شود، حتی قبل از مشخص شدن نتایج سوراخ کمری و CSF. انتخاب درمان اولیه تا حد زیادی وابسته به نوع باکتری به وجود آورندهٔ مننژیت در مکان و میان افراد خاص است. مثلاً در بریتانیا، درمان تجربی شامل سفالوسپورین نسل سوم مانند سفوتاکسیم یا سفتریاگزون است. در ایالات متحد امریکا که مقاومت روبه‌رشد به سفالوسپورین‌ها در استروپتوکوک‌ها مشاهده می‌شود، افزودن وانکومیسین به درمان اولیه توصیه می‌شود. کلرامفنیکل چه به تنهایی و چه همراه با آمپی‌سیلین هم به نظر می‌رسد که کارکرد یکسانی داشته باشند.
درمان تجربی را می‌توان براساس سن فرد، این‌که آلودگی بعد از آسیب به سر اتفاق افتاده است یا نه، این‌که فرد اخیراً تحت جراحی مغز و اعصاب قرار گرفته است یا نه، و وجود یا نبود شنت مغزی انتخاب کرد.در خردسالان و افراد بالای ۵۰ سال، همچنین کسانی که به لحاظ ایمنی به خطر افتاده‌اند، افزودن آمپی‌سیلین برای پوشش «لیستریا مونوسیتوژن‌ها» توصیه می‌شود. وقتی نتایج رنگ‌آمیزی گرم مشخص شد، و گونهٔ کلی عامل باکتریایی شناخته شد، می‌توان آنتی‌بیوتیک‌ها را به انواع مؤثرتر بر گروه پاتوژن‌های تشخیص داده شده، تغییر داد. مشخص شدن نتایج کشت CSF معمولاً بیشتر طول می‌کشد (۴۸-۲۴ ساعت). بعد از مشخص شدن نتیجه، می‌توان درمان تجربی را به درمان با آنتی‌بیوتیک خاص معطوف به ارگانیزم عامل خاص و حساسیت آن به آنتی‌بیوتیک تغییر داد. برای آن‌که آنتی‌بیوتیک در مننژیت مؤثر باشد نه تنها باید در برابر باکتری پاتوژنی فعال شود بلکه به میزان مناسب به مننژها برسد؛ برخی آنتی‌بیوتیک‌ها درجهٔ نفوذ نامناسبی دارند و در نتیجه در درمان مننژیت چندان به کار نمی‌آیند. اکثر آنتی‌بیوتیک‌هایی که در مننژیت به کار می‌روند مستقیماً در کارآزمایی بالینی بر روی افراد مبتلا به مننژیت آزمایش نشده‌اند. بلکه دانش مربوطه بیشتر از طریق مطالعهٔ آزمایشگاهی بر روی خرگوش به دست آمده است. مننژیت سلی نیاز به درمان طولانی‌مدت با آنتی‌بیوتیک دارد. در حالی‌که درمان سل شش‌ها معمولاً در شش ماه صورت می‌پذیرد، افراد مبتلا به مننژیت سلی معمولاً یک‌سال یا بیشتر تحت درمان قرار می‌گیرند.
استروئیدها
درمان کمکی با کورتیکواستروئید (در اغلب موارد دگزامتازون) مزایایی مانند کاهش ناشنوایی، و نتایج بهتر عصب‌شناختی در کوتاه مدت در نوجوانان و بزرگسالان ساکن در کشورهای دارای نرخ پایین ایدز نشان داده است. برخی تحقیقات نشان‌دهندهٔ کاهش نرخ مرگ و میر است در حالی‌که سایر تحقیقات حکایت از چنین نتیجه‌ای ندارند. همچنین به نظر می‌رسد این داروها در افراد مبتلا به مننژیت سلی، حداقل در آنانی که اچ‌آی‌وی منفی هستند، نیز مفید هستند.
در نتیجه، راهنماهای حرفه‌ای به شروع مصرف دگزامتازون یا یک کورتیکواستروئید مشابه قبل از دادن اولین دوز از آنتی‌بیوتیک و ادامهٔ این کار به مدت چهار روز توصیه می‌کنند. با توجه به این‌که بیشتر فواید درمان محدود به افراد با مننژیت پنوموکک است، برخی راهنماها توصیه می‌کنند که اگر علت دیگری برای مننژیت مشخص شد، مصرف دگزامتازون متوقف شود. سازوکار احتمالی، خنثی کردن التهاب بیش‌فعال است. کورتیکواستروئیدها کمکی در کودکان نقشی متفاوت نسبت به بزرگسالان دارد. اگرچه مزایای کورتیکواستروئیدها برای بزرگسالان و کودکان در کشورهای پردرآمد ثابت شده است، استفاده از آن‌ها در کودکان کشورهای کم درآمد به تأیید شواهد نرسیده است؛ دلیل این تفاوت مشخص نیست. حتی در کشورهای پردرآمد، مزایای کورتیکواستروئیدها فقط زمانی دیده می‌شود که قبل از اولین دوز آنتی‌بیوتیک استفاده شود، و بهترین تأثیر آن در موارد مننژیت «اچ. آنفولانزا» است، که موارد آن از زمان به بازار آمدن واکسن هموفیلوس آنفولانزا بسیار کاهش یافته است. بنابراین، کورتیکواستروئیدها در درمان مننژیت اطفال توصیه می‌شوند در صورتی که عامل آن «اچ. آنفولانزا» باشد، و این‌که باید قبل از اولین دوز آنتی‌بیوتیک استفاده شود؛ سایر استفاده‌ها مورد بحث است.
مننژیت ویروسی
مننژیت ویروسی معمولاً فقط نیاز به درمان حمایتی دارد؛ اکثر ویروس‌های عامل مننژیت به درمان خاصی پاسخ نمی‌دهند. مننژیت ویروسی نسبت به مننژیت باکتریایی کم خطرتر می‌باشد. ویروس تب‌خال و ویروس آبله مرغان ممکن است به درمان با داروهای ضدویروس مانند اسی‌کلوویر پاسخ دهند، اما هیچ آزمایش بالینی وجود ندارد که مشخصاً بیان کرده باشد که این درمان مؤثر می‌باشد. موارد خفیف‌تر مننژیت ویروسی را می‌توان در خانه با اقدامات معمول مانند مصرف مایعات، استراحت، و داروهای ضددرد درمان کرد.
مننژیت قارچی
مننژیت قارچی، مانند مننژیت کریپتوکوکال، را با دوره‌های طولانی و دوز بالا از ضدقارچ‌ها، مانند آمفوتریسین بی و فلوکیتوسین درمان می‌کنند. افزایش فشار درون جمجمه‌ای در مننژیت قارچی رایج است، و سوراخ کردن متناوب (در حالت ایده‌ال روزانه) ناحیهٔ کمری برای کاهش فشار توصیه می‌شود، یا می‌توان از خالی کردن آب ناحیهٔ کمری هم به صورت جایگزین استفاده کرد.
