طب فیزیکی و توانبخشی یک رشتهٔ پزشکی تخصصی بالینی است که به بررسی، پیشگیری و درمان معلولیت‌ها و ناتوانی‌های فیزیکی می‌پردازد. استفاده از وسایل و مواد فیزیکی در درمان بیماریها ریشه در تاریخ بشر دارد اما توجه روز افزون به این نوع درمان و گسترش اطلاعات علمی در این زمینه باعث شد از سال ۱۹۴۷ بورد تخصصی رشته طب فیزیکی و توانبخشی در آمریکا تصویب شود. در حال حاضر طب فیزیکی و توانبخشی شامل سه بخش طب توانبخشی، طب فیزیکی و الکترودیاگنوز است. این رشته بصورت مختصر «فیزیاتری» Physiatry و متخصصین این رشته «فیزیاتریست» Physiatrist نام دارند که از لغت یونانی physikos به معنای «فیزیک» و iatreia به معنای «هنر درمان» گرفته شده‌است. فیزیاتریست از درمانهای غیر داروئی در کنار سایر درمانهای متداول در درمان بیماریها استفاده می‌کند و علاوه بر درمان بیماری در جهت رسیدن به حداکثر عملکرد بیمار و بهبود کیفیت زندگی تلاش می‌نماید.
طب فیزیکی یا استفاده از روشهای فیزیکی شامل گرما، سرما، آب درمانی، ماساژ، مانیپولاسیون و جریانهای الکتریکی از گذشته دور مورد استفاده بشر بوده و در نوشته‌های بقراط در ۴۰۰ سال قبل از میلاد به آنها اشاره شده‌است. طب توانبخشی به معنی حفظ حداکثر عملکرد جسمی، روحی و اجتماعی فرد است.
سال 1920 پزشكاني كه فيزيوتراپي نيز بكار ميبردند انجمن جداگانه اي تشكيل دادند و سپس با تلاش اين افراد انجمن طب فيزيكي تشكيل شد. در حال حاضر 18000 متخصص طب فیزیکی در جهان فعالیت می کنند و در ایران حدود 600 متخصص طب فیزیکی و در ترکیه 800 نفر متخصص طب فیزیکی وجود دارد که سطح بالی از خدمات توانبخشی را به بیماران ارائه می نمایند. در ایران متاسفانه هنوز بیمارستاان توانبخشی وجود ندارد.بیمارستانهای توانبخشی در آمریکا زیر نظر جراحان اداره میشوند.
ایران تنها کشوری است که در آن متخصصین طب فیزیکی میتوانند مسئول کلینیک یا بخش فیزیوتراپی شوند . البته تلاشهایی برای تغییر نام بر خلاف استانداردها در بخشهای فیزیوتراپی رخ داده است.
در طی جنگ جهانی اول به درمانهای فیزیکی در درمان بیماریها توجه شد و پزشکان برای بهبود عملکرد بیماران به این درمانها روی آوردند. در سال ۱۹۲۰ پزشکانی که فیزیوتراپی نیز بکار می‌بردند انجمن جداگانه‌ای تشکیل دادند و سپس با تلاش این افراد انجمن طب فیزیکی تشکیل شد. در حال حاضر انجمن طب فیزیکی و توانبخشی آمریکا، انجمن فیزیاتریستهای آکادمیک و بورد طب فیزیکی و توانبخشی آمریکا وارث هفتادسال تلاش متخصصین این رشته‌اند. آموزش رسمی طب فیزیکی در سال ۱۹۲۶ توسط دکتر کولتر Dr. John Stanley Coulter در دانشگاه Northwestern آغاز شد. دکتر کولتر برای دو دهه پیشگام آموزش طب فیزیکی و توانبخشی بود. دوره‌های اولیه برای پزشکان در حال طبابت برگزار می‌شد که ابتدا سه تا شش ماه بود و سپس به یکسال رسید. دهه ۱۹۳۰ شاهد توسعه بیشتر طب فیزیکی بود و دکتر فرانک کروزن در سال ۱۹۳۶ دوره تخصصی سه ساله این رشته را در مایو کلینیک بنیاد نهاد. در ۱۹۳۸ دکتر کولتر و کروزن آکادمی طب فیزیکی را بنیاد نهادند. دکتر کروزن نام «فیزیاتریست» را بر روی متخصصین این رشته نهاد و اولین کتاب طب فیزیکی را در سال ۱۹۴۱ نوشت. دکتر کروزن بعنوان پدر طب فیزیکی معرفی می‌شود.
تا جنگ جهانی دوم جامعه توجه زیادی به مشائل افراد معلول نداشت. در این سالها تعداد زیاد معلولین ناشی از جنگ و همچنین اپیدمی فلج اطفال که باعث هراس عمومی شد توجه به طب توانبخشی را به خود جلب نمود. توانبخشی رئیس جمهور آمریکا، روزولت، و اثرات آن در بازگشت به کار توجه به این مسئله را بیشتر نمود. ۵۸۰۰۰ بیمار مبتلا به فلج اطفال باعث احساس نیاز شدید به فیزیاتریستها شد تا با احاطه بر مسائل درمانی در کنار توانبخشی و توجه به عملکرد فرد، به درمان همه جانبه این بیماران بپردازند و به بازگشت این افراد به عنوان عضو موثر جامعه کمک نمایند.
از سوی دیگر پزشک متخصص داخلی بنام دکتر راسک Howard A. Rusk, MD به ناتوانی سربازان بدنبال بستری طولانی مدت در طی جنگ جهانی دوم توجه نمود. بسیاری از سربازان پس از دوران نقاهت قادر به بازگشت به خدمت نبودند. او به سختی موافقت مسئولین برای ارائه یک برنامه توانبخشی را به گروهی از بیماران در دوره نقاهت ارائه کرد و نتایج را با گروهی که دوره نقاهت خود را بدون توانبخشی میگذراندند مقایسه نمود. نتایج بقدری خوب بود که در مدت کوتاهی ارتش تمام مراکز خود را به مراکز طب توانبخشی مجهز نمود. همچنین این روش را به مراکز درمانی جامعه معرفی کرد. بعد از جنگ دکتر راسک محل کار خود در میسوری را ترک کرد و برای سی سال در نیویورک به کار مشغول شد و انستیتو طب توانبخشی در نیویورک را بنیاد نهاد. با جذب بودجه برای توسعه طب توانبخشی در سرتاسر دنیا، توانست صدها متخصص طب توانبخشی را در کشورهای مختلف دنیا تربیت نماید. دکتر راسک توانبخشی تهاجمی را معرفی نمود که در حال حاضر به طور وسیعی بکار می‌رود. او بر این نکته تکیه داشت که بیماران نباید در دوره نقاهت غیر فعال بمانند. دکتر راسک بعنوان پدر طب توانبخشی معرفی می‌گردد.
پس از جنگ جهانی دوم سازمان سربازان سابق The Veterans Administration با توجه به تجارب فراوان خود در برخورد با سربازان دچار معلولیت دوره نوین طب فیزیکی و توانبخشی را بنیاد نهاد و درحال حاضر این رشته در تمام ۱۷۱ مرکز آن تدریس می‌شود. در سال ۱۹۴۷ بورد تخصصی طب فیزیکی تصویب شد و دوسال بعد با نظر دکتر راسک، طب توانبخشی نیز به آن افزوده شد. در ۱۹۵۰ خانم سواتزر که برای بهبود کیفیت زندگی افراد دچار ناتوانی و معلولیت فعالیت می‌نمود تحت تاثیر نتایج توانبخشی بیماران تحت نظر متخصصین طب فیزیکی و توانبخشی قرار گرفت و تلاشهای او باعث جذب بودجه فراوانی جهت آموزش متخصصین طب فیزیکی و توانبخشی شد و مراکز متعدد تحقیقات توانبخشی در آمریکا گشایش یافت. در دهه ۱۹۵۰ الکترومیوگرافی نیز در کنار طب فیزیکی و توانبخشی قرار گرفت تا به تشخیص بیماریهای نروماسکولار که عمده کار فیزیاتری را تشکیل می‌دهد کمک نماید. از نظر درمانی با آشنا شدن جامعه با طب فیزیکی و توانبخشی مراکز متعددی در سرتاسر آمریکا شروع به کار نمود و از دهه ۱۹۶۰ تحقیقات طب توانبخشی در مرکز توجه قرار گرفت و با گسترش دانش بتدریج فلوشیپهای متعددی دراین رشته تشکیل شد که شامل طب ورزش، آسیب مغزی، توانبخشی قلبی، بیماریهای نوروماسکولار، نوروفیزیولوژی بالینی، الکترومیوگرافی، آسیب نخاع، سکته مغزی، تحقیقات توانبخشی، توانبخشی بیماریهای اعصاب، طب درد، طب توانبخشی اطفال، درمانهای تهاجمی و ستون فقرات است. تاکنون رشته‌های فوق تخصصی طب آسیب نخاع(۱۹۹۵)، درمان درد(۱۹۹۸)، طب توانبخشی اطفال(۱۹۹۹) مورد تائید قرار گرفته‌اند.
با افزایش سن جامعه و درمان بیماران مزمن در کنار کنترل بیماریهای عفونی توجه به طب فیزیکی و توانبخشی به طور روزافزونی در حال گسترش است تا در کنار درمان بیماری به کیفیت زندگی نیز توجه کافی شود.
تاریخ طب فیزیکی و توانبخشی در ایران:
در ایران با تغییر رویکرد سیستم بهداشتی کشور در سالهای ۱۳۴۰ شمسی دولت وقت تصمیم به احیای خط توانبخشی گرفت و در این راستا تعدادی کمی بصورت آزاد و تعداد بیشتری بصورت بورسیه از سوی نیروهای نظامی و ساواک (امنیت کشور) برای تحصیل رشته طب فیزیکی به کشورهای اروپایی اعزام شدند.
بعد از انقلاب علی رغم امتحانات دستیاری بسیاری از نیروهای سپاه و امنیتی بدون امتحان وارد این رشته شده اند از جمله دکتر حافظی ریاست محترم و قدرتمند انجمن طب فیزیکی و توانبخشی تهران که معاون پشتیبانی وزارت بهداری و رئیس سازمان تامن اجتماعی شدند.
گروه طب فیزیکی و توانبخشی دانشگاه علوم پزشکی تهران:
دانشگاه علوم پزشکی تهران دارای قدیمی ترین مراکز طب فیزیکی و توانبخشی کشور در بیمارستانهای فیروزگر(راه اندازی توسط آقای قوام فارع تحصیل فیزیوتراپی) و شفا یحیائیان(راه اندازی توسط دکتر شیخ الاسلام وزیر بهداری زمان رژیم شاه بوده‌است. طب فیزیکی در سالهای ۱۳۴۰ با اعزام بورسیه‌های مختلفی در ایران راه اندازی شد این گروه پس از انقلاب غیر فعال شد و از سال ۱۳۷۳ مجددا مرکز آموزشی و درمانی شفا یحیاییان شروع به فعالیت نمود و در سال ۱۳۷۶ ردیف آموزشی اختصاصی به این گروه تخصیص داده شد. گروه طب فیزیکی و توانبخشی این دانشگاه از سال ۱۳۸۳ بطور رسمی تشکیل شد و دارای شش عضو هیئت علمی می‌باشد. در حال حاضر بخشهای آموزشی طب فیزیکی و توانبخشی در بیمارستانهای فیروزگر و شفا یحیائیان و حضرت فاطمه(س)بیمارستان امام خمینی و رسول اکرم(ص) فعال می‌باشند.
از ۷ آذرماه۱۳۸۹ دانشگاه علوم پزشکی ایران و تهران با هم ادغام شده و با نام دانشگاه علوم پزشکی تهران در غالب جدید شروع به فعالیت نمودند لذا از این تاریخ دانشگاه علوم پزشکی تهران دارای گروه طب فیزیکی و توانبخشی گردید.
اعضائ هیئت علمی این گروهاعضائ هیئت علمی شامل دکتر سید پژمان مدنی، دکتر کوروش منصوری، دکتر غلامرضا رییسی، دکتر طناز احدی، دکتر سیمین سجادی، دکتر امامی رضوی،و دکتر بیژن فروغ می‌باشند.
بنیانگذاران این رشته در ایران اساتید:دکتر نواب ،تیمسار دکتر خاکسارفرد(عضو رکن دوم ارتش شاهنشاهی)دکتر بهروز کاظمی، دکتر محمد رضا علویان قوانینی بوده‌اند. دانشکده توانبخشی توسط دکتر افتخاری در ایران پایه گذاری شد.
