پرتودرمانی یا رادیوتراپی (به انگلیسی: Radiation therapy) یکی از مهم‌ترین شاخه‌های فیزیک پزشکی است. پرتودرمانی به درمان بیماری با استفاده از پرتوهای نافذ مانند پرتوهای ایکس و آلفا و بتا و گاما که یا از دستگاه تابیده میشوند یا از داروهای حاوی مواد نشاندارشده ساطع میشوند گویند.
پرتو درمانی (Radiotherapy) استفاده از پرتوهای یونساز برای ازبین بردن یا کوچک کردن بافتهای سرطانی است. در این روش در اثر آسیب DNA، سلولهای ناحیه درمان (بافت هدف) تخریب و ادامه رشد و تقسیم غیر ممکن میشود. اگرچه پرتو علاوه بر سلولهای سرطانی به سلولهای سالم نیز آسیب می‌رساند ولی اکثر سلولهای سالم بهبودی خود را دوباره بدست می‌آورند. هدف از پرتو درمانی از بین بردن حداکثر سلولهای سرطانی با حداقل آسیب به بافتهای سالم است.
کاربرد اصلی پرتو درمانی در معالجه و یا تقلیل امراض سرطانی می‌باشد.
دیگر کاربردهای پرتودرمانی: از بین بردن سلولهای سرطانی و ضایعات ارگان‌های مختلف، بازتوانی و بهبود اعضای بدن بیمار(همچون کبد کلیه پروستات)، پیشگیری گسترش ضایعات اعضا و کاهش علائم بیماری (همانند درد).
دستگاهها و ابزارهای مختلف و گوناگونی برای درمان و توانبخشی بیمار توسط مهندسان پزشک ساخته و در اختیار پزشکان قرار گرفته‌است. یکی از این دستگاه‌های مهم و پرکاربرد رادیوتراپی و یا پرتودرمانی می‌باشد. به بیانی دیگر پرتودرمانی، استفاده از اشعه پر انرژی (معمولا اشعه X) به منظور از بین بردن سلولهای سرطانی و ضایعات ارگان‌های مختلف می‌باشد. به طور کلی رادیوتراپی را به ۳ قسمت رادیوتراپی خارجی، رادیوتراپی داخلی (براکی تراپی) و رادیوتراپی سیستمیک تقسیم می‌کنند. سلولهای سرطانی در مقایسه با سلولهای سالم به رادیو تراپی حساسیت بیشتری نشان می‌دهند و در نتیجه تعداد بیشتری از آنها از بین خواهند رفت البته رادیو تراپی بر سلولهای سالم ناحیه درمان نیز تاثیر می‌گذارد اما آنها بر خلاف سلولهای سرطانی معمولا بهبود یافته یا به سرعت خود را ترمیم می‌کنند. رادیوتراپی همچنان برای پیشگیری گسترش ضایعات اعضا و برای کاهش علائم بیماری (همانند درد) نیز به کار برده میشود. اصولاً در این دستگاهها برای شناسایی و مکان یابی تومور و بافت مورد نظر برای دریافت پرتو از انواع مختلف پرتونگاری استفاده می‌گردد که شاید بتوان مرسوم ترین آنها را پرتونگاری مقطعی تخمینی (CT)، تصاویر رزونانس مغناطیسی (MRI) و اخیرا پرتونگاری مقطعی نشر پوزیترون (PET) معرفی نمود. حال پس از شناسایی موقعیت بافت مورد نظر بایستی مرحله شبیه سازی را شروع نمود که بر اساس آن آناتومی بیمار برنامه ریزی میشود. استفاده از پرتو در درمان سرطان یک فرایند پیچیده‌است که در بر گیرنده متخصصان آموزش دیده و تعداد زیادی از عوامل به هم پیوسته‌است. متخصصین رادیوتراپی انکولوژی، متخصصین فیزیک پزشکی، دزیمتریست و متخصصین رادیوتراپی سالها دنبال لوازم و ابزار که به این فرایند، بخصوص در موقعیت یابی تومور، برنامه درمانی، اجرای درمان، و تحقیق کمک کنند، می‌گشتند. دقت در رادیوتراپی بسیار مهم است زیرا نتایج بالینی و تجربی نشان می‌دهند که کنترل تومور و پاسخ نرمال بافت می‌تواند یک عامل مهم درمقدار (دز) پرتو افشانی باشد و بنابراین، تغییرات کوچک در دز درمانی می‌تواند منجر به نتایج بزرگی در پاسخ تومور و یا بافت نرمال شود. به علاوه، دزهای تجویز شده درمانی تومور معمولاً الزاماً به دزی که برای بافت نرمال قابل تحمل است نزدیک است. بنابراین برای درمان بهینه، دز پرتوافشانی باید با دقت بسیار بالا انجام شود. یک میزان ±۵% توسط کمیسیون بین المللی سنجش و واحدهای پرتو افشانی (ICRU) پیشنهاد شده‌است.
نزدیک دو سوم از بیماران سرطانی در جریان مداوای خود از پرتودرمانی استفاده می‌کنند. در سال ۲۰۰۴، این تعداد در آمریکا به ۱ میلیون نفر رسید. در این میان، سرطان پروستات، سرطان ریه، و سرطان سینه ۵۶٪ معضلات را تشکیل می‌دادند.
انواع پرتودرمانی
پرتودهی ممكن است توسط دستگاهی خارج از بدن ( رادیوتراپی خارجی ) و یا توسط منبع پرتو در داخل بدن ( رادیوتراپی داخلی ) و یا توسط مواد رادیواكتیو باز درداخل بدن انجام شود ( رادیوتراپی سیستمیك ) . نوع پرتودهی به نوع تومور ، تحمل بافت های سالم اطراف محل آن ، مسافتی كه پرتو باید در داخل بدن طی كند همچنین به سلامت عمومی بیمار ، تاریخچه بیماری و اینكه آیا بیمار از روشهای دیگر درمان استفاده خواهد كرد یا نه و مجموعه ای عوامل دیگر بستگی دارد . دربیشتر بیماران از روش پرتودرمانی خارجی و در تعداری از بیماران از سه روش پرتو درمانی خارجی ، داخلی ، سیستمیك همراه با هم و یا جداگانه استفاده میشود.
رادیوتراپی خارجی: پرتودرمانی یا رادیوتراپی خارجی معمولاً در بیماران سرپایی مورد استفاده قرار می گیرد. در بیشتر این بیماران نیاز به بستری شدن در بیمارستان نیست رادیوتراپی خارجی برای درمان انواع سرطان شامل سرطان مثانه ، مغز ، پستان ، ركتوم ، پانكراس ، معده ، گردن رحم ، حنجره ، ریه ، پروستات و رحم استفاده میشود علاوه بر این رادیوتراپی خارجی ممكن است برای كاهش دردهای متاستاتیك و یا مشكلات دیگر ناشی از گسترش تومورها مورد استفاده قرار گیرد.
رادیوتراپی حین جراحی (Intraoperative Radiotherapy): این روش نوعی پرتو درمانی خارجی همراه با جراحی است. IIORT برای درمان تومورهای متمركز كه نمی توان آنها را به طور كامل خارج كرد و یا ریسك عود مجدد وجود دارد استفاده می¬شود. بعد از خارج كردن تمام یا بیشتر بافت تومورال یك دوز زیاد با انرژی بالا مستقیماً به محل تومور در حین جراحی داده میشود ( بافت های سالم اطراف بوسیله شیلدهای مخصوصی حفاظت میشوند ) . بیمار بعد از عمل جراحی در بیمارستان بستری میشود این روش ممكن است در درمان تومور های تیروئید ، gynecological , colorectal روده باریك و لوزالمعده ( پانكراس ) استفاده شود . این روش برای درمان برخی از انواع تومور های مغز و ساركومای لگن در بزرگسالان تحت بررسی است .
رادیوتراپی تطبیقی سه بعدی 3D Conformal Radiation Therapy : رادیوتراپی تطبیقی برخلاف طرح درمان های قدیمی سه بعدی است و از كامپیوتر برای هدف گیری دقیق تر تومور استفاده می شود . امروزه بیشتر متخصصین سرطان شناسی از این روش استفاده می كنند . تصاویر سه بعدی CT ، MRI ، PET ویا SPECT تهیه و به كمك نرم افزارهای مخصوص ، پرتوهایی كه با شكل تومور مطابقت دارند طراحی میشود . چون در این تكنیك بافت سالم اطراف تومور به طور وسیع از تشعشع دور است از دوزهای بالاتر برای درمان تومور می توان استفاده كرد . استفاده از این روش در تومورهای Nasopharyngeal ، پروستات ریه ، كبد و تومور های مغزی نتایج بهتری در برداشته است .
IMRT) Therapy Intensity-Modulated Radiation) : در این روش كه یك نوع رادیوتراپی تطبیقی سه بعدی جدید است معمولاً از پرتوهای x با شدتهای متفاوت برای انتقال دزهای متفاوت پرتو به نواحی كوچك بافت به طور همزمان استفاده می شود . در این تكنولوژی نیز دزهای بالا به تومور و دزهای كمتر به بافتهای سالم اطراف می رسد . در برخی تكنیكها بیمار دز روزانه بیشتری دریافت می كند و زمان كل درمان كاهش و موفقیت درمان بیشتر می شود . IMRT ممكن است عوارض جانبی درمان را كاهش دهد. پرتودهی در این روش بوسیله یك شتاب دهنده خطی مجهز به كولیماتور Multileaf انجام می شود(كولیماتور به شكل دادن دقیق پرتوها كمك می كند). با چرخش دستگاه به دور بدن بیمار پرتوها از بهترین زوایا وارد تومور می شوند . پرتو ها تا حد امكان به طور دقیق با شكل تومور تطبیق داده می شوند . چون دستگاه IMRT بسیار تخصصی است مراكز سرطان شناس به ندرت از این وسیله استفاده می كنند . این تكنولوژی جدید برای درمان تومورهای مغزی، سروگردن، حلق بینی، پستان، كبد، ریه، پروستات و رحم مورد استفاده قرار می گیرد . IMRT برای هر بیمار و یا هر نوع توموری مورد استفاده قرار نمی گیرد.
رادیوتراپی داخلی( Brachy Therapy ) : در این روش منبع تشعشع كه در یك پوشش نگهدارنده كوچك پیچیده شده در داخل تومور و یا بسیار نزدیك به آن قرار میگیرد و Implant یا ماده كاشتنی نامیده می شود. مواد كاشتنی ممكن است در شكلهای مختلف مانند سیمهای كوچك ، تیوبهای پلاستیكی ( كاتترها ) ribbans ( رشته ای ) كپسول و یا به شكل دانه ای وجود داشته باشد . مواد كاشتنی مستقیماً در داخل بدن گذاشته میشوند . در رادیوتراپی داخلی ممكن است بیمار نیاز به بستری داشته باشد . رادیوتراپی داخلی معمولاً به یكی از روشهای زیر انجام میشود كه هركدام به طور جداگانه توضیح داده شده است . در هر سه روش از مواد كاشتنی سربسته استفاده میشود .
رادیوتراپی داخل نسجی (Interstitial Rediotherapy): در این روش ماده رادیواكتیو در داخل بافت یا نزدیك محل تومور قرار میگیرد . این روش در درمان تومور های سر و گردن ، پروستات ، گردن رحم (Cervix ) ، تخمدان ، پستان ، نواحی لگن و اطراف مقعد استفاده میشود . در رادیوتراپی خارجی پستان ممكن است یك دوز بیشتر ( Boost ) به روش داخل نسجی یا خارجی به بیمار داده شود .
رادیوتراپی داخل حفره ای (Therapy Intracavitary): در این روش منبع رادیواكتیو بوسیله یك اپلیكاتور در داخل بدن قرار میگیرد . این روش معمولاً در درمان تومورهای رحم استفاده می شود . محققان در حال مطالعه و بررسی انواع رادیوتراپی داخلی برای درمان دیگر سرطانها شامل پستان، Bronchial، گردنی، مثانه، دهانی، Tracheal ,Rectal، رحم و واژن هستند.
رادیوتراپی سیستمیک( پزشكی هسته ای ): در این روش از مواد رادیواكتیو مانند I131 Strontium89. به صورت خوراكی و یا تزریقی استفاده می شود . این روش درمانی گاهی اوقات برای درمان سرطان تیروئید و لنفوم غیر هوچكینی بزرگسالان استفاده میشود . محققان در حال بررسی موادی هستند كه بتواند برای درمان دیگر انواع سرطان استفاده شود .
